भगवद् गीता अध्याय १७ - श्रद्धात्रय विभाग योग (पूर्ण विस्तृत व्याख्या)

अर्जुन उवाच ।
ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः ।
तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः ॥१॥

arjuna uvāca .
ye śāstravidhim utsṛjya yajante śraddhayānvitāḥ .
teṣāṃ niṣṭhā tu kā kṛṣṇa sattvam āho rajas tamaḥ ॥1॥

शब्दार्थ: ये — जो, शास्त्रविधिम् — शास्त्र विधि, उत्सृज्य — त्यागकर, यजन्ते — यजन करते हैं, श्रद्धया अन्विताः — श्रद्धा से युक्त, तेषाम् — उनका, निष्ठा — स्थिति, तु — तो, का — क्या, कृष्ण — हे कृष्ण, सत्त्वम् — सत्व, आहो — अथवा, रजः — रजस, तमः — तमस।

अन्वय: कृष्ण! ये शास्त्रविधिम् उत्सृज्य श्रद्धयान्विताः यजन्ते, तेषां निष्ठा तु का? सत्त्वम् आहो रजः तमः?

हिंदी अर्थ: अर्जुन बोले — हे कृष्ण! जो शास्त्र विधि त्यागकर भी श्रद्धा से यजन करते हैं, उनकी स्थिति क्या है — सात्विक, राजसिक या तामसिक?

विस्तृत विश्लेषण:
1. शास्त्रविधिमुत्सृज्य: Non-Conformist Spirituality — जैसे Steve Jobs ने Zen अपनाया, बिना हिंदू शास्त्र पढ़े।
2. श्रद्धयान्विताः: Belief > Ritual। Placebo Effect — Faith Heals।
3. निष्ठा: Core Belief System → Neuro-Linguistic Programming (NLP) में Meta-Programs।

श्रीभगवानुवाच ।
त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा ।
सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥२॥
सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत ।
श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सह ॥३॥

श्रद्धा = Personality Blueprint:

आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः ।
यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु ॥७॥

आहार = Neurochemistry:

• सात्विक: Almonds, Fruits → BDNF ↑ (Brain Growth)
• राजसिक: Coffee, Spicy → Dopamine Spike
• तामसिक: Alcohol, Processed → GABA Overload

अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते ।
यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥११॥

यज्ञ = Intention:
• सात्विक: Duty Without Reward → Flow State
• राजसिक: For Fame/Profit → Burnout
• तामसिक: Without Rules → Chaos

देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम् ।
ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥१४॥

तप = Self-Regulation:
• शारीर तप: Intermittent Fasting
• वाङ्मय तप: Digital Detox
• मानस तप: Meditation
प्रूफ: Huberman Lab — Cold Exposure = Noradrenaline ↑।

दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे ।
देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥१७॥

दान = Altruism:
• सात्विक: No Strings Attached
• राजसिक: For Tax Benefit
• तामसिक: For Manipulation
प्रूफ: Oxytocin Release in True Giving।

ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः ।
ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥२०॥

ॐ तत् सत् = Sacred Sound:
• ॐ: Primordial Vibration (41.3 Hz)
• तत्: That (Ultimate Reality)
• सत्: Truth
प्रूफ: Cymatics — Sound Creates Form।

तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः ।
प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥२३॥

ॐ तत् सत् = Mantra Science:
• Chanting → Vagus Nerve Stimulation
• Intention + Sound → Neural Entrainment
प्रूफ: fMRI Studies — Mantra Reduces Amygdala Activity।