भगवद् गीता अध्याय १५ - पुरुषोत्तम योग (पूर्ण विस्तृत व्याख्या)

श्रीभगवानुवाच ।
ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् ।
छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥१॥

śrībhagavānuvāca .
ūrdhvamūlam adhaḥśākham aśvatthaṃ prāhur avyayam .
chandāṃsi yasya parṇāni yas taṃ veda sa vedavit ॥1॥

शब्दार्थ: ऊर्ध्वमूलम् — जड़ ऊपर, अधःशाखम् — शाखाएँ नीचे, अश्वत्थम् — पीपल वृक्ष, प्राहुः — कहते हैं, अव्ययम् — अविनाशी, छन्दांसि — वेद मंत्र, यस्य — जिसके, पर्णानि — पत्ते, यः — जो, तम् — उसे, वेद — जानता है, सः — वह, वेदवित् — वेदज्ञ।

अन्वय: ऊर्ध्वमूलं अधःशाखं अव्ययं अश्वत्थं (लोकः) प्राहुः, यस्य छन्दांसि पर्णानि, यः तं वेद सः वेदवित्।

हिंदी अर्थ: श्रीकृष्ण बोले — जड़ ऊपर, शाखाएँ नीचे, अविनाशी पीपल वृक्ष कहते हैं — जिसके पत्ते वेद मंत्र हैं, जो उसे जानता है, वही वेदज्ञ है।

विस्तृत विश्लेषण + आधुनिक दृष्टि:
1. उल्टा वृक्ष = Inverted Tree: Fractal Geometry — Mandelbrot Set की तरह। Root (ब्रह्म) → Branches (संसार)।
2. छन्दांसि पर्णानि: DNA = Genetic Code की तरह — वेद = Universal Code। Quantum Information Theory में Reality = Information।
3. अव्ययम्: Conservation of Energy — न कुछ बनता, न मिटता।
वैज्ञानिक उदाहरण: Neural Network — Input (जड़) → Hidden Layers (शाखाएँ) → Output (इंद्रियाँ)।

अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा
गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः ।
अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि
कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥२॥

वृक्ष का 3D मॉडल:

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते
नान्तो न चादिर्न च संप्रतिष्ठा ।
अश्वत्थमेनं सुविरूढमूल-
मसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥३॥
ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं
यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः ।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये
यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥४॥

वृक्ष काटने का टूलकिट:
1. असङ्गशस्त्र: Non-Attachment → Vairagya
2. दृढेन: Firm Resolve → Sankalpa Shakti
3. प्रपद्ये: Surrender to Purushottama → Bhakti
आधुनिक: Cognitive Behavioral Therapy (CBT) — Thought Patterns को Challenge करो।
न्यूरो: Neuroplasticity — Meditation से Default Mode Network कमजोर होता है।

निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा
अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः ।
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञै-
र्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥५॥

5 लक्षण (Checklist): निर्मान (No Pride)
जितसङ्गदोषा (No Attachment)
विनिवृत्तकामाः (No Desires)
द्वन्द्वैर्विमुक्ताः (Beyond Dualities)
अमूढाः (No Delusion)
आधुनिक: Stoicism — Dichotomy of Control।

न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः ।
यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥६॥

परम धाम = Black Hole?
• न सूर्य, न चंद्र, न अग्नि → No Light Escapes
• यद्गत्वा न निवर्तन्ते → Event Horizon
वैज्ञानिक: Singularity = Pure Consciousness।

ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः ।
मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥७॥

जीव = Fractal of God:
Holographic Principle — Part contains Whole।
मनःषष्ठानि: 6th Sense = Mind → AI Neural Net की तरह।

शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः ।
गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥८॥

Reincarnation = Data Transfer:
• Cloud Backup की तरह — Soul = Data, Body = Device।
• वायुर्गन्धान्: Memory Encoding — Hippocampus में।

यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् ।
यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥१२॥

Energy Source = Consciousness:
• Photosynthesis → Solar Energy → Food Chain
• तेजो मामकम्: Consciousness = Ultimate Energy।
वैज्ञानिक: E = mc² — Mass = Frozen Energy, Consciousness = Source।

द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च ।
क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥१६॥
उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ।
यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥१७॥

तीन स्तर (Trinity Model):

इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ ।
एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ॥२०॥

अध्याय 15 का सार (3 पॉइंट्स):
1. संसार = उल्टा वृक्ष → Detach + Surrender
2. पुरुषोत्तम = Ultimate Reality → Beyond Kshar-Akshar
3. भक्ति = Axe → Cuts the Tree